معرفی خطوط اسلامی- خط کوفی اولیه

خط کوفی چگونه خطی است؟ انواع آن چیست و کوفی اولیه به طور مشخص چه ویژگی‌هایی دارد؟ در این نوشته به این سؤالات پاسخ خواهیم گفت.

نویسنده: معصومه مصلح

خط عربی از خطوط سريانی و نبطی نشأت گرفته است. از خطوط نبطی، خط نسخ و از خط سريانی که حيری هم خوانده مي شد، خط کوفي شکل گرفت. خط نسخ كه به آن مستدير هم گفته شده، به‌دليل وجود دور بيشتر كه سرعت و سهولت نگارش را فراهم میكند، برای كتابت مكاتبات، دفاتر و نسخه‌نويسی استفاده می شد و خط كوفی چون بيش از اين‌كه به كتابت نزديك باشد به ترسيم نزديك بود و توانايي جلوة قداست بصری را داشت، برای نوشتن مصحف به كار می رفت. در سرزمين های اسلامی، سبک حجازی و کوفی نخستين خطوطی هستند که برای نگارش قرآن به کار رفته اند. پس از سبک حجازی، رشد و تکامل خط عربی از طريق خط کوفی صورت پذيرفت. خط کوفی به لحاظ شکل ظاهری به دو شیوه کلی ساده و تزیینی مرسوم بوده است. کوفی ساده، خالص و خالی از تزیین است و کوفی تزیینی شیوه ای است که عناصر تزیینی را دربردارد.

در کتب و رسالات قدیمی خط کوفی با نامهای مختلف مکی، مدنی، کوفی، بصری، مدور، مثلث، مایل و .... معرفی شده و به نظر می رسد این نامها نشان دهنده شیوه های مختلف کوفی و ریزی و درشتی و جهات آن بوده که در صدر اسلام برای کتابت قرآن به کار می رفت. به عنوان مثال، کوفی مایل شیوه ای بوده که با حالت مایل نوشته می شده است.

کوفی مایل

کوفی اولیه:

کوفی اولیه (1) از نیمه دوم قرن دوم هجری به مدت سیصد سال در کتابت قرآن به کار می رفت. خط کوفی، نخست بدون اعراب و نقطه بود و سپس ابوالاسود دؤلی بر آن اعراب نهاد و توسط نصربن عاصم و یحیی بن یعمر نقطه گذاری شد.

کوفی اولیه اغلب از خطوط مستقیم افقی و عمودی تشکیل شده است و دور حروف به میزان اندکی در آن به چشم می آید. از دیگر ویژگی های این خط، اشکال مشابه حروف است که تشخیص حروف را از یکدیگر دشوار می نماید. در کوفی اولیه، تضاد حرکات مستقیم افقی و عمودی با حرکات منحنی به شکل برجستهای دیده میشود. ساختار برخی از حروف به صورت مسطح و با ضخامت تقریباً نزدیک به یکدیگر نوشته شده و اضلاع موازی در برخی از حروف به کار رفته است. فشردگی و فراخی در نوشتن از دیگر ویژگی های خط کوفی است. گاه بین حروف، فاصلۀ چشمگیری وجود دارد به شکلی که بخشی از یک کلمه در یک سطر و بخشی در سطر بعدی است. در برخی دیگر، فضای منفی میان حروف به حدی ناچیز و فشرده است که به صورت خط باریک دیده میشود و تضاد آشکاری با کشیدهها و اتصالات بلند دارد.

مفردات خط کوفی

حرف الف به صورت دنباله دار نوشته شده است و انتهای آن به سمت راست متمايل است.

حروفی مانند «جـ»، «عـ»، «ن» و «لـ» حداقل حرکات قلم را داراست و با اين ويژگی، رسم الخط ساده ای دارد.

مهمترین ويژگی ها:

مهم ترین ویژگی های خط کوفی عبارتند از:

حرکات مسطح افقي، عمودي و منحنی
شکلهاي مشابه يکديگر در حروف
انفصال در حروف و کلمات
فشردگی و فراخی
پهنای حروف

در ادامه به توضیح این ویژگی ها پرداخته ایم:

1- حرکات مسطح افقی، عمودي و منحنی

در کوفی اولیه برخی از حروف با حرکات مسطح افقی و عمودی، برخی دیگر با حرکات مدور و گروهی با تلفیق حرکات مسطح و منحنی نوشته شده و از این رو ساختار هندسی ساده و مشخصی دارد.

2- شکلهاي مشابه یکدیگر در حروف

در خط کوفی اولیه، حروفی مانند «صـ»، «ط»، «ک» و «د» به يکديگر شباهت دارند. با توجه به اين شباهت ها، ميزان خوانایی پایین بوده است.

3- انفصال در حروف و کلمات

در برخي از نمونه های کوفي اولیه، فاصلۀ زيادی ميان حروف يک کلمه ديده می شود و در برخی ديگر، اين فاصله کمتر شده است. به شکلی که در پايان سطرها انفصال ايجاد شده است. بدین گونه که بخشي از کلمه در يک سطر و بخشي ديگر در سطر بعد قرار گرفته است. اين شيوه، احتمالاً با در نظر گرفتن "از بَر خواني" کلمات توسط خوانندگان صورت گرفته است.

4- فشردگی و فراخي

يکي از ويژگی های خط کوفی اولیه، کنتراست در اندازۀ اتصالات حروف است، گاه حروف به صورت فشرده نوشته شده و فضای منفی اندکی بین حروف تشکیل شده است و گاه از کشيده های بلند ميان حروف استفاده شده است.

5- پهناي حروف

در برخی از نمونه های کوفی اولیه، حرکات افقی و عمودی حروف با پهنایی تقریبا يکدست ديده مي شود و تنها در شروع و دنباله های برخی از حروف، پهنايی نازک به کار رفته است. این در حالی است که در برخی ديگر، حروف قرار گرفته بر روی کرسی زمینه با پهنایی نازک و بدنه حروف و حرکات عمودی با پهنايی قطورتر ديده می شود.

معمولاً، انتهای الف و شروع برخی از حروف مانند «عـ»، «د»، «جـ»، و «ک» با نازکی همراه شده است. این در حالی است که حروف حلقوی اغلب قطور است و فضای منفی اندکی در آن دیده میشود.

این مطلب را می توانید در وبسایت تایپوخط نیز در این لینک بخوانید

اگر به حوزه‌هایی مانند فونت فارسی، تایپوگرافی، خط و خوشنویسی، دیزاین و طراحی گرافیک علاقه‌مند هستید می‌توانید تایپوخط را در توئیتر، اینستاگرام، تلگرام و فیسبوک دنبال کنید.

پانوشت:

1- دروش این سبک از خط کوفی را با عنوان "سبک عباسی نخستین" معرفی کرده است (دروش، 1379، 34-35).

منابع:

دروش، فرانسیس (1379)، سبک عباسی: قرآننويسي تا قرن چهارم هجري، مجموعه هنر اسلامی، ج1، گردآورنده ناصر خلیلی، ترجمۀ پیام بهتاش، نشر کارنگ، تهران.
سهیلی خوانساری، احمد(1359)، مقدمه کتاب گلستان هنر، تالیف قاضی احمد قمی، منوچهری، تهران.
لینگز، مارتین(1377)، هنر خط و تذهیب قرآنی، ترجمۀ مهرداد قیومی بید هندی، انتشارات گروس، تهران.
یوسفی، غلامحسین (1384)، خوشنویسی (از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا)، زیر نظر احسان یارشاطر، ترجمۀ پیمان متین، امیرکبیر، تهران.
Blair, Sheila (2006), Islamic Calligraphy, Edinburgh University Press, Edinburgh.
Lings, Martin & Safadi, Yasin Hamid (1976), The Quran: Catalogue Of An exhibition Of Quran Manuscripts at The British Library, British Library By the world of Islam Publishing Company ltd, London.
Safadi, Yasin Hamid (1978), Islamic calligraphy, Thames & Hudson , London.
Schimmel, Annemarie (1992), Islamic Calligraphy, with the assistance of Barbara Rivolta, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, Vol. 50, No. 1, pp. 1-56.
Schroeder, Eric (1937), What Was the Badīʹ Script? Manuscripts in the Boston Museum of Fine Arts, Ars Islamica, Vol. 4, pp. 232-248.
Whelan Estelle (1990), Writing the word of God: some Early Quran Manuscript and Their Milieux, part 1, Freer Gallery of Art and Department of the History of Art, University of Michigan, Vol. 20, pp. 113-147.

منبع : https://virgool.io